Franciszek Szary był aktywnym politykiem ruchu ludowego na terenie naszego miasta i okolic, burmistrzem Zarządu Miejskiego w Bieczu (1945-1950), a także uczestnikiem I wojny światowej, walk na froncie ukraińskim i wojny polsko-bolszewickiej, działaczem konspiracyjnym (ps. „Edward”) oraz więźniem niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Flossenbürgu.
Franciszek Szary urodził się 15 sierpnia 1898 roku w Strzeszynie koło Biecza. Był najstarszym synem Michała Szarego i Anny z domu Liana. Miał trzech braci i pięć sióstr. Przez dwa lata uczęszczał do sześciostopniowej Szkoły Ludowej Dwuklasowej Mieszanej w Strzeszynie, po czym przepisano go do Szkoły Powszechnej Męskiej w Bieczu, gdzie uczył się przez kolejne cztery lata. Był zdolnym dzieckiem, ale jego rodzice nie mieli warunków, by mógł kontynuować edukację. Posiadali jedynie 2 hektary mało urodzajnej ziemi na terenie górzystym. Ojciec był robotnikiem fizycznym, pracował w fabryce w Libuszy, będącej własnością hrabiego Adama Skrzyńskiego z Zagórzan, a później w Rafinerii w Libuszy. Wychowany na wsi Franciszek pomagał rodzicom w gospodarstwie rolnym.
Jesienią 1916 roku w wieku 18 lat został zmobilizowany do wojska austriackiego w czasie I wojny światowej. Po przeszkoleniu dla rekrutów wysłano go z jednostką wojskową na front włoski. Służbę w obcej armii pełnił od 6 lutego 1917 roku do 30 października 1918 roku. Został dwukrotnie ranny: podczas jedenastej ofensywy nad Adriatykiem i bitwy nad Piawą (15-23 czerwca 1918 roku). Leczył się w szpitalu polowym, a po odzyskaniu sił powrócił do domu. Nie był to jednak koniec jego drogi wojskowej. 7 kwietnia 1919 roku został ponownie powołany, tym razem do wojska Józefa Piłsudskiego – 37 Pułku Piechoty. Brał udział w walkach na froncie ukraińskim przeciwko armii Symona Petlury, która zajęła wschodnią Galicję. Po rozbiciu wroga starszego szeregowca wysłano na front wojny polsko-bolszewickiej. 1 lipca 1920 roku pod Nowogrodem Wołyńskim dostał się do niewoli. Następnie przebywał w obozie koncentracyjnym w Cytadeli Warszawskiej, skąd zwolniony 10 października 1920 roku powrócił do 37 Pułku Piechoty. Odbył jeszcze służbę wojskową, a w 1921 roku udał się w rodzinne strony otrzymując bezterminowy urlop. Do rezerwy przeniesiony został 21 marca 1923 roku.
W 1921 roku Franciszek Szary podjął pracę w Rafinerii Nafty w Libuszy: najpierw jako uczeń, a następnie czeladnik ślusarski. W 1923 roku ukończył dwuletnią naukę w Szkole Przemysłowej w Bieczu. Od początku lat 20-tych należał do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), a widząc krzywdę i poniżenie robotnika organizował strajki i aktywnie uczestniczył w innych formach protestów. W wyniku tej radykalnej działalności w 1928 roku stracił zatrudnienie w Rafinerii.
18 października 1924 roku, 26-letni Franciszek Szary ożenił się w Bieczu z dziewięć lat młodszą Stefanią Wojnar z Belnej, córką Jana Wojnara i Ewy Cichoń. Małżeństwo Szarych zamieszkało na Załawiu w Bieczu. Doczekali się czterech synów: Jana, Władysława, Jerzego i Kazimierza oraz trzech córek: Ireny (która zmarła w dzieciństwie), ponownie Ireny i Janiny.
Franciszek pracował na niewielkim gospodarstwie rolnym, które żona otrzymała od swoich rodziców. Wciąż interesował się polityką, więc wkrótce zaangażował się w działalność w ruchu ludowym. 15 marca 1931 roku powstało Stronnictwo Ludowe (SL) – chłopska partia polityczna, utworzona z połączenia PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego. W swoim programie Stronnictwo Ludowe domagało się reformy rolnej bez odszkodowania i uspołecznienia niektórych gałęzi gospodarki. Do lokalnych struktur partii wprowadził Franciszka Szarego prezes Stronnictwa w Bieczu – Władysław Bełda. Z czasem coraz aktywniej działający Szary został prezesem Koła w naszym mieście, które początkowo liczyło 25 członków, ale już w 1932 roku było ich 75. Dążył on do zwiększenia wpływów ludowców w Radzie Miejskiej. W 1938 roku reprezentując powiat gorlicki uczestniczył wraz z Franciszkiem Jamro i Ludwikiem Duszą w kursach Wiejskiego Uniwersytetu Orkanowego (WUO) w Gaci (powiat Przeworsk). Prowadził również ożywioną działalność społeczno-gospodarczą na terenie gminy Biecz. Funkcję prezesa Koła Stronnictwa Ludowego w Bieczu pełnił jeszcze przez kilka dekad, z przerwą w latach 1942-1945.
Na początku II wojny światowej partia została formalnie rozwiązana. Na bazie SL i Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” powstało jednak konspiracyjne Stronnictwo Ludowe „Roch”. Rozpoczęło działalność w 1940 roku, weszło w skład władz i struktur Polskiego Państwa Podziemnego i kierowane było przez Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego. Nazwa pochodziła od „Ruchu Oporu Chłopskiego”. W celu utrudnienia dekonspiracji SL „Roch” miało strukturę „trójkową”, zaczynając od trójki naczelnej. Powołano także podległą mu organizację zbrojną – Chłopską Straż kryptonim „Chłostra”, przekształconą wkrótce w Bataliony Chłopskie. Franciszek Szary, aktywny członek SL „Roch” (ps. Edward”), już w 1940 roku wszedł w skład gminnej „trójki” politycznej na gminę i miasto Biecz oraz rozbudowywał konspiracyjny ruch ludowy w najbliższej okolicy. „Trójką” kierował wspomniany wyżej Władysław Bełda, ps. „Radło”, późniejszy przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej w Bieczu. Program polityczny tej partii był kontynuacją poglądów Stronnictwa Ludowego. W głównej mierze głosił ideę reformy rolnej i opierał się na etyce chrześcijańskiej. Franciszek Szary działał z bronią w ręku, którą otrzymał od Powiatowego Zarządu. Kolportował również tajne pisma i organizował kolejne „trójki” poszerzające szeregi organizacji i działalność partyzancką nie tylko w Bieczu, ale i w Sitnicy i Rzepienniku Biskupim.
19 września 1942 roku Franciszek Szary został aresztowany przez Gestapo. Jak wielu bieczan i gorliczan przeszedł przez tortury i więzienia w Jaśle i Tarnowie, skąd transportem 16 stycznia 1943 roku wywieziony został do Auschwitz – największego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i ośrodka zagłady, utworzonego na przedmieściach Oświęcimia, polskiego miasta włączonego w granice III Rzeszy. Otrzymał bieliznę, pasiaki i numer obozowy 88559. Celem hitlerowców było doprowadzenie osadzonych do bezwzględnego posłuszeństwa, pracy ponad siły i poniżenie godności ludzkiej. Więźniów czekały różnorodne kary, bicie do nieprzytomności, a w każdej chwili groziła im śmierć. Do tego w obozie panowały zatrważające warunki higieniczne i różnorodne choroby. Franciszek Szary mógł pisać do rodziny listy po niemiecku, a także otrzymywać paczki i listy zwykłą pocztą. Prosił więc o paczki żywnościowe i pieniądze. Pieczątka w języku niemieckim informowała: „Polecone paczki i listy są zabronione. Dozwolone jest pisanie jeden raz w miesiącu”.
Po niespełna dwóch miesiącach, 14 marca 1943 roku Franciszka Szarego skierowano do Konzentrationslager Flossenbürg, założonego w maju 1938 roku w pobliżu miasta Weiden w Górnym Palatynacie w Bawarii w Niemczech. Tam przydzielono mu numer obozowy 4146. W podobnym czasie do obozu trafił inny bieczanin – harcerz, malarz i działacz konspiracyjny Władysław Jachimowicz, który zmarł wkrótce z wycieńczenia. Flossenbürg stał się „obozem macierzystym” dla wielu komand zewnętrznych i podobozów (około 60 w samej Bawarii, 43 w Saksonii, 32 w granicach dzisiejszych Czech i jeden na terenie dzisiejszej Polski) Początkowo więźniami obozu byli niemieccy homoseksualiści i kryminaliści. Następnie trafiło tam wielu obywateli Europy Środkowo-Wschodniej, m.in. polscy członkowie ruchu oporu, a także Francuzi, Czesi, Żydzi, Serbowie, Estończycy, Chorwaci i Włosi. Regularnie urządzano masowe egzekucje w pobliskiej strzelnicy. Obóz posiadał również swoje własne krematorium. Więźniowie zmuszeni byli do pracy w nieludzkich warunkach dla niemieckich koncernów wspierających przemysł wojenny III Rzeszy. Franciszek Szary przez ponad dwa lata pobytu w obozie koncentracyjnym pisał listy do swojej żony Stefanii, również po niemiecku. Informował, że jest zdrowy i wszystko u niego w porządku, gdyż korespondencja przechodziła przez cenzurę, wobec czego nie mógł ujawniać prawdy. Czekał na wiadomości od najbliższych, a także dopytywał się o ich zdrowie. Prosił o paczki żywnościowe i tytoń.
20 kwietnia 1945 roku SS zarządziło ewakuację obozu „Marszem śmierci”. 22 tys. więźniów udało się w kierunku KL Dachau. 7 tys. zginęło przed dotarciem do tego obozu. 23 kwietnia 1945 roku Franciszek Szary wraz pozostałymi najsłabszymi osadzonymi został wyzwolony przez wojsko amerykańskie. W obozie przebywało wówczas około 1600 najbardziej wycieńczonych więźniów. On także był bardzo wyczerpany i nie miał sił na podróż do ojczyzny. Przebywał w miejscowości Pösing, a do sierpnia 1945 roku leczył się w szpitalu. 6 sierpnia 1945 roku zarejestrował się w Punkcie Przyjęcia w Dziedzicach.
Po powrocie do Polski, 1 września 1945 roku został powołany do Zarządu Miejskiego w Bieczu, gdzie powierzono mu stanowisko burmistrza miasta. Pełnił ten urząd najpierw z ramienia Stronnictwa Ludowego, a następnie powstałego 27 listopada 1949 roku Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Franciszek Szary był burmistrzem Biecza do 1950 roku. Od 15 lipca 1950 roku do 1959 roku pracował natomiast w Jaśle w Powiatowym Komitecie ZSL jako instruktor organizacyjny. Podnosił swoje kwalifikacje uczestnicząc m.in. w 1956 roku w miesięcznym kursie dla instruktorów Powiatowego Komitetu ZLS w Warszawie.
Długotrwała i ciężka choroba wieńcowa sprawiła, że Franciszek Szary stał się niezdolny do kontynuowania pracy zawodowej. Komisja lekarska przyznała mu II grupę inwalidzką. Wkrótce przeszedł na emeryturę. Mimo to wciąż brał czynny udział w życiu społeczno-politycznym Biecza. Działał w Sądzie Polubownym i Radzie Nadzorczej Gminnej Spółdzielni, przez kilka lat był przewodniczącym Kółka Rolniczego, a także członkiem Zarządu Spółdzielni Kółek Rolniczych w Bieczu i Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.
Za swoją działalność konspiracyjną, społeczną, gospodarczą i polityczną otrzymał wiele medali i odznaczeń, m.in. Odznakę „Za Wołyń” (1920), Medal Zwycięstwa i Wolności (1945), Medal 10-lecia Polski Ludowej (1954), Odznakę Grunwaldzką (1957), Złoty Krzyż Zasługi (1959), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1959) i Odznakę 1000-lecia Państwa Polskiego (1966).
Franciszek Szary przez całe życie mieszkał na Załawiu w Bieczu. Zmarł tam 12 sierpnia 1981 roku, zaledwie trzy dni przed swoimi 83. urodzinami. Został pochowany 14 sierpnia na tutejszym cmentarzu komunalnym. Jego żona Stefania zmarła 27 grudnia 1988 roku w wieku 81 lat.
Grzegorz Augustowski
Dokumenty, informacje i zdjęcia dzięki uprzejmości i za zgodą
Muzeum Ziemi Bieckiej
Źródła: Stowarzyszenie „Klub Gorliczan”: „Gorlicki Informator Biograficzny” – Gorlice 2009
Zdjęcie Franciszka Szarego – numer więźnia 88559 pochodzi
z Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
w Oświęcimiu
