Aleksander Mostrański był żandarmem, komendantem posterunków w Skołyszynie i Bieczu, kierownikiem Ekspozytury śledczej oraz komendantem Policji Państwowej w Jaśle, a także żołnierzem, uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej i społecznikiem. W Bieczu przez pewien czas mieszkał i wybudował dom znajdujący się przy obecnej ulicy Fuska, na rogu 3 Maja. Był teściem Józefy Mostrańskiej, dyrektorki Liceum Ogólnokształcącego w Bieczu w latach 1964-1972 (sylwetka przedstawiona w ramach cyklu „Bieczanie znani i mniej znani”). Pochowany został na Starym Cmentarzu w Jaśle. Tragiczny los spotkał również jego syna – profesora gimnazjalnego Bolesława Mostrańskiego – męża Józefy.
Aleksander Mostrański urodził się 4 lutego 1875 roku we wsi Mieczyszczów w pobliżu miasta Brzeżany, znajdujących się pod jurysdykcją Austro-Węgier (obecnie Ukraina). Był synem Grzegorza Mostrańskiego – powstańca styczniowego i Heleny z domu Bochajczuk. Jego ojciec oprócz żołnierskiej przeszłości, zarządzał także majątkiem w Mieczyszczowie. Aleksander ukończył 5 klas Gimnazjum w Brzeżanach. Następnie zdobył zawód ogrodnika. W 1896 roku został powołany do wojska austriackiego, w którym odbył 4-letnią służbę w 55. Pułku Piechoty we Lwowie. W 1900 roku przyjęto go do Cesarsko-Królewskiej Żandarmerii Krajowej, czyli elitarnej formacji, najlepszej w Europie, która wówczas wykonywała czynności policyjne i zapewniała bezpieczeństwo i porządek, głównie na wsi. Korupcja w jej szeregach nie miała miejsca. Awans ten stanowił spory sukces dla młodego Aleksandra Mostrańskiego, gdyż żeby zostać żandarmem musiał on przejść specjalną selekcję i spełnić surowe kryteria: być kapralem z bardzo dobrą opinią, posiadać wysokie predyspozycje moralne, wykazać się wiedzą i umiejętnościami oraz zaliczyć trudny okres próbny, będąc tzw. „prowizorycznym żandarmem”. Kandydat trafiał do „szkoły praw”, gdzie był ściśle nadzorowany nawet z prywatnych wydatków oraz szkolony z prawa i pragmatyk.
W XIX i XX wieku w Galicji większość korpusu Żandarmerii Krajowej stanowili Polacy. Służba Aleksandra Mostrańskiego przypadła w czasach wzmożonego trendu polonizacji urzędów. Kandydat na żandarma przede wszystkim musiał umieć pisać i czytać w języku niemieckim, a także miejscowym, czyli polskim lub rosyjskim. Dzięki temu Polacy coraz częściej obejmowali stanowiska dowódcze, co sprzyjało budowaniu gruntu pod późniejsze losy narodu. Stanowiło szansę stworzenia kadry, która w przyszłości zasilałaby Policję i Żandarmerię Wojskową wolnej Polski. W dobie powszechnego analfabetyzmu żandarm był znaczącą personą. Aleksander Mostrański nosił czarny mundur i okazały kapelusz z piórem. Szybko awansował w strukturach tej formacji. Po kilku latach służby został komendantem posterunku w Skołyszynie i w Bieczu, z którym na dłuższy czas związał swoje życie. 1 maja 1910 roku został wachmistrzem.
20 października 1906 roku ożenił się z 10 lat młodszą jaślanką Zofią Trytko (1885-1964), córką Andrzeja i Agnieszki z domu Śliwa. Jej rodzina wywodziła się z Litwy, a ojciec był maszynistą kolejowym. Zofia miała trójkę rodzeństwa, jej dwóch braci (Kazimierz i Stanisław) zginęło walcząc podczas I wojny światowej. Aleksander i Zofia Mostrańscy doczekali się czwórki dzieci: syna Bolesława (1908-1941) oraz córek Heleny (1910-1998), Zofii (1911-1994) i Jadwigi (1918-2012).
Aleksander Mostrański przeprowadził się z rodziną ze Skołyszyna do Biecza około 1910 roku. Początkowo zamieszkali na Przedmieściu, a następnie w Rynku. Po wybuchu I wojny światowej, w 1914 roku jego bliscy wyjechali na Morawy. Powrócili do Biecza w 1916 roku. Następnie Aleksander Mostrański rozpoczął budowę domu przy obecnej ulicy Fuska (róg 3 Maja), poniżej ogrodu klasztornego, przy drodze prowadzącej na stację kolejową. Pracowali przy niej jeńcy rosyjscy. W Bieczu żandarm Mostrański zatrudniony był około 10 lat. O zmianie miejsca zamieszkania i wyjeździe do Jasła zadecydowało kilka czynników, m.in. awans służbowy, lepsze warunki do edukacji dzieci i przyjaźń z aptekarzem Janem Rysakiem. Farmaceuta konkurujący w Bieczu z Witoldem Fuskiem, przeniósł swoją aptekę do Jasła, a państwo Mostrańscy zakupili tam działkę i wybudowali dom, w którym zamieszkali po 1920 roku.
Żandarmeria Krajowa przestała istnieć wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W Galicji Zachodniej do przejęcia władzy doszło już w październiku 1918 roku, a w pierwszych dniach listopada żandarmi galicyjscy, podobnie jak żołnierze innych formacji austriackich, złożyli przysięgę na wierność Państwu Polskiemu. Tak uczynił również Aleksander Mostrański, pełniący jeszcze wówczas służbę komendanta posterunku w Bieczu. Wkrótce skierowano go do Jasła, gdzie 15 lipca 1919 roku wpisany został na stan tutejszego Powiatowego Dowództwa polskiej Żandarmerii. Z dniem 1 grudnia 1919 roku żandarmi służący w byłym już zaborze austriackim, automatycznie przeszli do Policji Państwowej. 44-letni Aleksander Mostrański otrzymał stopień przodownika, a następnie starszego przodownika Policji Państwowej. Służył już 23 lata i był jednym z najstarszych i najbardziej doświadczonych jasielskich funkcjonariuszy. Posiadał austro-węgierski karabin powtarzalny Mannlicher wzór 1888/90. Policja Państwowa składała się z dwóch rodzajów służb: pionu mundurowego, zajmującego się głównie prewencją (zapobieganiu zagrożeniom) i pionu cywilnego (służba śledcza/kryminalna – poszukiwanie informacji o przestępcach i ściganie złoczyńców).
Właśnie z początkiem 1920 roku tworzono w polskiej policji służbę kryminalną. 1 kwietnia 1920 roku powstała m.in. Ekspozytura Śledcza w Jaśle. Wynikało to z wysokiego statusu Jasła jako siedziby sądu okręgowego, gdyż nie w każdym mieście powiatowym uruchamiano jednostki policji kryminalnej. Obejmowała ona powiaty jasielski, gorlicki i pilzneński, a więc także obszar Biecza. Aleksander Mostrański zaangażowany był w powstanie tej komórki śledczej i 16 kwietnia 1920 roku został jej pierwszym kierownikiem, po uprzednim przejściu postępowania kwalifikacyjnego. Podlegał bezpośrednio naczelnikowi Okręgowego Urzędu Policyjno-Śledczego przy Okręgowej Komendzie PP w Krakowie. Pracował w czasie niełatwym: bandytyzmu, niepokojów społecznych i szerzącej się agitacji bolszewickiej. Siedziba Ekspozytury znajdowała się w wynajmowanych trzech pomieszczeniach na pierwszym piętrze domu przy ul. 3 Maja w Jaśle. Policjanci przesłuchiwali tam zatrzymanych, prowadzili rejestrację przestępców, zajmowali się fotografowaniem i daktyloskopią oraz pobieraniem próbek pisma. Posiadali ubogie narzędzia, np. wyposażenia do daktyloskopii stanowiły: karty odcisków, proszek aluminiowy, farba, pędzelki, folie i szkła powiększające. Zakupiono również aparat fotograficzny, lampę, statyw i nożyce. Mieli do dyspozycji psa – Dame – sukę rasy doberman, która jednak nie nadawała się do służby ze względu na brak odpowiedniego wyszkolenia. Początkowo pracowało sześciu funkcjonariuszy, a później było ich dziewięciu. Zatrudniono także pracownicę cywilną na etacie maszynistki.
Według przekazów rodzinnych, w 1920 roku Aleksander Mostrański wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, przerywając pracę w Ekspozyturze śledczej. Jego miejsce zajął wówczas starszy przodownik Jan Piskor. Po powrocie z frontu, 31 października 1920 roku objął równorzędne stanowisko komendanta Posterunku Policji Państwowej w Jaśle, który stanowił największą jednostkę w powiecie. Służbę pełnił do 1923 roku. Nie był to jednak koniec jego aktywnej działalności. Po przejściu na emeryturę, od 8 października 1923 roku pracował w Urzędzie Miejskim w Jaśle (Magistracie) na stanowisku inspektora, czyli komendanta Policji miejskiej, która niedługo później została przemianowana na Straż Miejską. Warto pamiętać, że od 1932 roku nazwa „policja” została zastrzeżona. Swoje obowiązki wykonywał z wielkim oddaniem i zagrożeniem życia. Był odważny i bezkompromisowy. Niejednokrotnie atakowany przez przestępców, narażał się lokalnym osobistościom. Walczył także z przemytem. Stał na straży porządku publicznego i bezpieczeństwa mieszkańców Jasła. Starał się jednakowo traktować wszystkich obywateli. Pracował w czasach trudnych, gdzie należało współdziałać ze społecznością wielonarodową. W czasach komunizmu potępiano pracę w szeregach policji II RP, dopiero później rozmowy na ten temat przestały być „niebezpieczne”.
Udzielał się również społecznie. Przez wiele lat działał w Towarzystwie Mieszczańskim „Zgoda”, którego Zarząd wybudował salę widowiskową. Budynek ten mieści się naprzeciw Kościoła O.O. Franciszkanów w Jaśle. 4 marca 1934 roku na walnym zgromadzeniu Spółdzielni Sklep Mieszczański „Zgoda’’ został wybrany do Rady Nadzorczej z największą ilością głosów. W 1909 roku wziął także udział w zbiórce pieniędzy na Dar Grunwaldzki w związku ze zbliżającą się 500. rocznicą bitwy pod Grunwaldem. Był to fundusz przeznaczony na rozwój polskiego szkolnictwa kresowego.
Rodzina Mostrańskich mieszkała w Jaśle w domu przy ulicy Mickiewicza, który w czasie II wojny światowej został zniszczony. Co ciekawe Aleksander Mostrański długo nie miał statusu obywatela miasta. Do społeczności gminy Rada Miasta przyjmowała dopiero specjalną uchwałą. W jego przypadku stało się to 26 listopada 1926 roku. W wolnych chwilach spędzał czas w swoim okazałym ogrodzie z mnóstwem pięknych kwiatów, sadem i winoroślami. Mógł tam wrócić do lat młodości i rozwijać swoje ogrodnicze pasje.
Aleksander Mostrański zmarł nagle 24 września 1935 roku w Jaśle w wieku 60 lat. Został pochowany na tamtejszym Starym Cmentarzu w rodzinnym grobowcu swojej żony Zofii, która przeżyła męża o 29 lat – zmarła 4 października 1964 roku w wieku 79 lat. Z perspektywy czasu być może dobrze stało się, że były wachmistrz nie dożył tragicznych losów swojego syna Bolesława, profesora gimnazjalnego i absolwenta Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Kolejnemu przedstawicielowi rodu Mostrańskich również nieobcy był patriotyzm i walka o zniewoloną Ojczyznę. Bolesław Mostrański poszedł w ślady ojca i dziadka. Niestety, 30 sierpniu 1941 roku został aresztowany przez Gestapo za przynależność do Związku Walki Zbrojnej, a 4 września rozstrzelany w Równem.
Grzegorz Augustowski
Informacje, zdjęcia i dokumenty z archiwum rodzinnego
P. Grzegorza Popisa i P. Zofii Nowak
Źródła: Mariusz Skiba – „Aleksander Mostrański – żołnierz, policjant, społecznik” – www.skibamariusz.pl/?p=1376
Mariusz Skiba – „Policja i bezpieczeństwo w powiecie jasielskim
w 1920r.” – www.skibamariusz.pl/?p=202
„Encyklopedia Jasła” pod red. Z.Świstaka – Jasło 2010
„Słownik biograficzny znanych postaci Jasła i regionu.
Suplement” – 2000
Internet (biblioteki cyfrowe)
